Πόσο μικρή ηλικία είναι πολύ μικρή; Φαίνεται πως δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα.

Τα παιδιά στις ΗΠΑ ηλικίας 8 ετών και κάτω περνούν κατά μέσο όρο 2½ ώρες την ημέρα μπροστά σε οθόνες, ενώ τα παιδιά κάτω των 2 ετών ξεπερνούν τη μία ώρα ημερησίως, σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση της Common Sense Media.

Τα στοιχεία αυτά ανησυχούν βαθιά τον Μάικλ Ριτς, αναπληρωτή καθηγητή παιδιατρικής στη Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ.

Ο Ριτς είναι συνιδρυτής και διευθυντής της Κλινικής για τα Διαδραστικά Μέσα και τις Διαταραχές Διαδικτύου στο Παιδιατρικό Νοσοκομείο της Βοστώνης, που σχετίζεται με το Χάρβαρντ, όπου εργάζεται με νέους των οποίων οι διαδικτυακές δραστηριότητες επηρεάζουν την ευημερία τους. Θεωρεί τα ψηφιακά μέσα ζήτημα περιβαλλοντικής υγείας, όπως ο καθαρός αέρας.

«Σίγουρα πρέπει να ζητήσουμε από τους ιδιοκτήτες αυτών των πλατφορμών να καθαρίσουν τα προϊόντα τους, αλλά ταυτόχρονα πρέπει να βοηθήσουμε τα παιδιά να αναπνεύσουν τώρα», λέει. «Πρέπει να τα βοηθήσουμε να μάθουν πώς να ευημερούν στο περιβάλλον που έχουμε.»

Πώς περιγράφει ο Ριτς την επίδραση των οθονών σε διαφορετικά στάδια ανάπτυξης:

Ηλικίες 0 ‒ 4 ετών

Οι οθόνες δεν προσελκύουν απλώς την προσοχή μας — διαμορφώνουν τη δομή του εγκεφάλου μας.

«Διαρκώς δημιουργούμε συνάψεις μεταξύ των νευρώνων μας», εξηγεί ο Ριτς. «Όταν χρησιμοποιούμε αυτές τις συνδέσεις, ενισχύονται, ενώ άλλες δημιουργούνται και στη συνέχεια αποκόπτονται επειδή δεν τις χρησιμοποιούμε τόσο πολύ.»

Το 23% των παιδιών 0 έως 8 ετών χρησιμοποιούν κινητή συσκευή κατά τη διάρκεια του φαγητού στο σπίτι.

— Common Sense Media

Η έκθεση της Common Sense δείχνει ότι μέχρι την ηλικία των 4 ετών, πάνω από τα μισά παιδιά έχουν δικό τους tablet, και το 36% των παιδιών 2 έως 4 ετών παρακολουθούν καθημερινά βίντεο στο διαδίκτυο. Ο Ριτς κατανοεί τους γονείς που συχνά έχουν πολλές υποχρεώσεις, αλλά τονίζει πως το πιο σημαντικό είναι να επιδιώξουμε τον «πλουσιότερο δυνατό τρόπο για να χτίσουμε έναν εγκέφαλο».

Ενώ οι συνάψεις σχηματίζονται και αποκόπτονται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μας, οι εγκέφαλοι των βρεφών αναπτύσσουν νέες συνδέσεις ταχύτερα. Σύμφωνα με το Κέντρο Ανάπτυξης Παιδιού του Χάρβαρντ, πάνω από ένα εκατομμύριο νέες νευρωνικές συνδέσεις σχηματίζονται κάθε δευτερόλεπτο στα πρώτα χρόνια της ζωής — και αυτές οι νευρωνικές διαδρομές θέτουν τα θεμέλια για μελλοντική ανάπτυξη.

Όταν τα μωρά και τα νήπια περνούν χρόνο μπροστά σε οθόνες, ο εγκέφαλός τους αναπτύσσεται με βάση ερεθίσματα που είναι ταυτόχρονα έντονα ελκυστικά αλλά στερούνται πλουσιότερων, πιο ουσιαστικών ερεθισμάτων, όπως η μυρωδιά του σώματος των φροντιστών τους ή η αφή του δέρματός τους.

«Το πραγματικό πρόβλημα με τον χρόνο μπροστά σε οθόνες δεν είναι συνήθως το τοξικό περιεχόμενο της οθόνης, αλλά αυτό που χάνουν επειδή είναι στην οθόνη.»

Ηλικίες 5 ‒ 12 ετών

Με τον καιρό, οι οθόνες μπορούν να «αποευαισθητοποιήσουν» τα παιδιά στις απλούστερες αισθήσεις του πραγματικού κόσμου. «Όταν κάθονται στο τραπέζι για φαγητό και οι γονείς τους ρωτούν ‘Πώς πήγε η μέρα σου;’, αυτό δεν αρκεί», λέει ο Ριτς.

Επίσης ανησυχεί ότι μεγάλο μέρος του περιεχομένου που καταναλώνουν τα παιδιά στις οθόνες απαιτεί ελάχιστη ή καθόλου συμμετοχή, πρόκειται για μια επιμελημένη λίστα ατελείωτα ψυχαγωγικού περιεχομένου που ενεργοποιείται με το άγγιγμα.

«Δεν απαιτεί να συνεισφέρουν τίποτα», εξηγεί. «Έτσι, το άλλο κομμάτι είναι ‘θα μου σερβίρουν ερεθίσματα’ αντί για ‘πρέπει να βγω και να βρω τα δικά μου ερεθίσματα’. Δεν μειώνει τη δημιουργικότητα, απλώς δεν της δίνει χώρο να εκδηλωθεί.»

Μέχρι την ηλικία των 8 ετών, σχεδόν 1 στα 4 παιδιά έχει το δικό του κινητό τηλέφωνο, σύμφωνα με την Common Sense Media, στατιστικό που ο Ριτς θεωρεί ότι θέτει νέες και διαφορετικές προκλήσεις.

«Η τραπεζαρία, η αυλή του σχολείου, ο διάδρομος ανάμεσα στα μαθήματα — αυτά είναι τα μέρη όπου τα παιδιά είναι άτομα σε μια κοινωνία που δημιουργούν μόνα τους, όπου καταλαβαίνουν ποιον συμπαθούν και ποιον όχι, πώς να σηκωθούν μετά από δυσκολίες», λέει. «Αν αυτό το παιδί έχει στην τσέπη του ένα τηλέφωνο από το οποίο η μητέρα μπορεί να ρωτήσει ‘Πώς πήγε το τεστ στα μαθηματικά; Πρέπει να μιλήσω με τον δάσκαλό σου; Τι γίνεται στην αυλή;’, τότε ποτέ δεν έχει την ευκαιρία να καταλάβει αυτά τα πράγματα μόνο του.»

Παρόλα αυτά, καθώς οι πολιτειακοί και τοπικοί ηγέτες προχωρούν σε απαγορεύσεις ή περιορισμούς των κινητών στα σχολεία, ο Ριτς υποστηρίζει μια πιο λεπτομερή προσέγγιση.

«Νομίζω ότι πρέπει να διδάξουμε στα παιδιά πώς να χρησιμοποιούν αυτά τα εργαλεία, όπως διδάσκουμε τη χρήση υπολογιστών ή μολυβιού και χαρτιού», λέει. «Αν απαγορεύσουμε τα κινητά στα σχολεία, δεν θα υπάρχει χρόνος ή χώρος όπου τα παιδιά θα μάθουν να χρησιμοποιούν αυτά τα ισχυρά εργαλεία αποτελεσματικά. Ένα σημαντικό μέρος της αποτελεσματικής χρήσης είναι να ξέρουν πότε δεν είναι το καλύτερο εργαλείο για τη δουλειά και να τα κλείνουν.»

Ηλικίες 13 και άνω

Όταν τα παιδιά φτάνουν στο λύκειο, κάποια έχουν τις κοινωνικές και συναισθηματικές δεξιότητες να ρυθμίζουν μόνα τους τη χρήση της τεχνολογίας. Για όσους δεν έχουν, όπως οι ασθενείς στην κλινική του Ριτς, η προβληματική χρήση του διαδικτύου σχεδόν πάντα αποτελεί σύμπτωμα υποκείμενης ψυχικής διαταραχής ή νευροδιαφορετικότητας, συνήθως κατάθλιψης, κοινωνικού άγχους, αυτισμού ή ΔΕΠΥ, εξηγεί. Η βοήθεια στους εφήβους να μετριάσουν τη χρήση του διαδικτύου αφορά περισσότερο την παροχή εργαλείων για να αντιμετωπίσουν αυτές τις υποκείμενες προκλήσεις.

Το 54% των εφήβων ηλικίας 13-17 ετών δηλώνουν ότι επισκέπτονται το YouTube «σχεδόν συνεχώς» ή «αρκετές φορές την ημέρα».

— Pew Research Center

Ο Ριτς προειδοποιεί να μην θεωρούμε την προβληματική χρήση του διαδικτύου ως εθισμό. «Ο θεραπευτικός στόχος στον εθισμό είναι η αποχή», λέει. «Το διαδίκτυο είναι απαραίτητος πόρος. Το χρειαζόμαστε για να μάθουμε, να διδάξουμε, να επικοινωνήσουμε, να συνδεθούμε.» Η κακή χρήση «οδηγείται από ψυχολογικούς, όχι φυσιολογικούς παράγοντες.»

«Η καλύτερη αναλογία είναι η διαταραχή υπερφαγίας, που είναι η πιο διαδεδομένη διατροφική διαταραχή. Πρόκειται για τη χρήση ενός απαραίτητου πόρου — της τροφής — αλλά για ψυχολογικούς λόγους, για να γεμίσει το κενό μέσα μας. Ο στόχος μας με την υπερφαγία και με την προβληματική χρήση των διαδραστικών μέσων είναι η αυτορρύθμιση, να μπορεί κανείς να χρησιμοποιεί αυτό το εργαλείο με αποτελεσματικό και παραγωγικό τρόπο.»

Ο Ριτς είναι αισιόδοξος για το μέλλον των παιδιών. Η συνταγή του: να εξοικειωθούμε με την πλήξη. Αυτό ισχύει και για τους ενήλικες.

«Είμαστε τόσο αρνητικοί στην πλήξη που δεν μπορούμε να ανέβουμε σε ασανσέρ χωρίς να βγάλουμε το τηλέφωνό μας», λέει.

Συνιστά σε κάθε ηλικία οι γονείς να δίνουν το καλό παράδειγμα στη χρήση των μέσων, να ενθαρρύνουν δραστηριότητες χωρίς οθόνες και να έχουν συνεχείς συζητήσεις για το πώς να κριτικάρουν τα παιδιά όσα βλέπουν στις οθόνες τους.

«Τελικά, είτε μιλάμε για τηλεόραση, είτε για smartphones, είτε για γεννητική τεχνητή νοημοσύνη, ο στόχος μας είναι να βοηθήσουμε τα παιδιά να γίνουν κριτικοί στοχαστές, να έχουν ψηφιακή παιδεία τόσο σε όσα λαμβάνουν όσο και σε όσα δημιουργούν και δημοσιεύουν.»