Μπορούν να Σκέφτονται τα Ζώα Χωρίς Εγκέφαλο; Η Αλήθεια
Οι μέδουσες-κουτιά (box jellyfish) μπορούν να μάθουν να συσχετίζουν οπτικά ερεθίσματα με τη φυσική αίσθηση της σύγκρουσης με αντικείμενα, βοηθώντας τες να πλοηγούνται πιο αποτελεσματικά γύρω από εμπόδια. Αλλά τι συμβαίνει με άλλα ζώα χωρίς εγκέφαλο;
Πλάσματα όπως οι αστερίες, οι μέδουσες, οι αχινοί και οι θαλάσσιες ανεμώνες δεν έχουν εγκέφαλο, ωστόσο μπορούν να συλλάβουν θήραμα, να αισθανθούν τον κίνδυνο και να αντιδράσουν στο περιβάλλον τους.
Αυτό σημαίνει ότι τα ζώα χωρίς εγκέφαλο μπορούν να σκεφτούν;
“Το ‘χωρίς εγκέφαλο’ δεν σημαίνει απαραίτητα ‘χωρίς νευρώνες'”, δήλωσε ο Simon Sprecher, καθηγητής νευροβιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Fribourg στην Ελβετία, στο Live Science μέσω email. Εκτός από τα θαλάσσια σφουγγάρια και τα πλακόζωα, όλα τα ζώα έχουν νευρώνες, είπε.
Πλάσματα όπως οι μέδουσες, οι θαλάσσιες ανεμώνες και οι ύδρες διαθέτουν διάχυτα νευρικά δίκτυα – ιστούς διασυνδεδεμένων νευρώνων που κατανέμονται σε όλο το σώμα και τα πλοκάμια, δήλωσε η Tamar Lotan, επικεφαλής του Εργαστηρίου Αναπτυξιακής Βιολογίας και Μοριακής Οικολογίας των Κνιδωτών στο Πανεπιστήμιο της Χάιφα στο Ισραήλ.
“Το νευρικό δίκτυο μπορεί να επεξεργαστεί αισθητηριακά ερεθίσματα και να δημιουργήσει οργανωμένες κινητικές αποκρίσεις (π.χ. κολύμπι, συστολή, σίτιση και τσίμπημα), εκτελώντας αποτελεσματικά την ενσωμάτωση πληροφοριών χωρίς εγκέφαλο”, είπε στο Live Science μέσω email.
Αυτή η απλή ρύθμιση μπορεί να υποστηρίξει εκπληκτικά προηγμένη συμπεριφορά. Η ομάδα του Sprecher έδειξε ότι η θαλάσσια ανεμώνη (Nematostella vectensis) μπορεί να σχηματίσει συνειρμικές μνήμες – μαθαίνοντας να συνδέει δύο άσχετα ερεθίσματα. Στο πείραμα, οι ερευνητές εκπαίδευσαν θαλάσσιες ανεμώνες να συσχετίσουν ένα αβλαβές φως με ένα ήπιο σοκ. Τελικά, μόνο το φως τις έκανε να συστέλλονται.
Ένα άλλο πείραμα έδειξε ότι οι θαλάσσιες ανεμώνες μπορούν να μάθουν να αναγνωρίζουν γενετικά πανομοιότυπους γείτονες μετά από επαναλαμβανόμενες συναντήσεις και να περιορίσουν τη συνήθη εδαφική τους επιθετικότητα. Το γεγονός ότι οι ανεμώνες αλλάζουν τη συμπεριφορά τους προς γενετικά πανομοιότυπους γείτονες υποδηλώνει ότι μπορούν να διακρίνουν μεταξύ “εαυτού” και “μη εαυτού”.
Μια μελέτη με επικεφαλής τον Jan Bielecki, νευροβιολόγο στο Πανεπιστήμιο του Κιέλου στη Γερμανία, έδειξε ότι οι μέδουσες-κουτιά μπορούν να συσχετίσουν οπτικά ερεθίσματα με τη φυσική αίσθηση της σύγκρουσης με αντικείμενα, βοηθώντας τες να πλοηγούνται πιο αποτελεσματικά γύρω από εμπόδια.
“Είναι η βασική μου πεποίθηση ότι η μάθηση μπορεί να επιτευχθεί από μεμονωμένους νευρώνες”, δήλωσε ο Bielecki στο Live Science μέσω email.
Μάθηση χωρίς Εγκέφαλο: Πώς Είναι Δυνατό;
Αν τα ζώα με νευρικά δίκτυα αντί για εγκεφάλους μπορούν να θυμούνται και να μαθαίνουν από την εμπειρία, σημαίνει αυτό ότι μπορούν να σκεφτούν;
Ένα παρόμοιo με αυτό το ερώτημα θα μπορούσε να είναι το εξής:
Φανταστείτε ένα πασχαλινό τραπέζι γεμάτο με νόστιμα εδέσματα. Αν και δεν έχει εγκέφαλο, μπορεί να “αντιδράσει” στην πείνα μας και να μας προσφέρει ικανοποίηση. Παρομοίως, τα ζώα με νευρικά δίκτυα μπορούν να “αντιδράσουν” στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος τους και να μάθουν.
“Αυτή είναι μια δύσκολη ερώτηση για να απαντηθεί”, είπε ο Sprecher. Ο ορισμός του ‘σκέψης’ εξαρτάται από τον τομέα. Ψυχολόγοι, βιολόγοι και νευροεπιστήμονες ορίζουν τη ‘σκέψη’ διαφορετικά, σημείωσε ο Bielecki.
Επιπλέον, “η σκέψη είναι μια πολύ αόριστη έννοια”, είπε ο Bielecki. Οι επιστήμονες μελετούν πράγματα όπως η λήψη αποφάσεων, η αναγνώριση προτύπων, η συνειρμική μάθηση, ο σχηματισμός μνήμης και η επαγωγική συλλογιστική. Καθένα έχει τον δικό του, πολύ στενότερο ορισμό.
Ο Ken Cheng, καθηγητής συμπεριφοράς των ζώων στο Πανεπιστήμιο Macquarie στην Αυστραλία, σημείωσε ότι οι επιστήμονες τείνουν να χρησιμοποιούν τη λέξη “γνώση” αντί για “σκέψη”.
“Οι επιστήμονες αποφεύγουν τον όρο ‘σκέψη’ επειδή η σκέψη, για τους περισσότερους από εμάς, σημαίνει κάτι που τρέχει στο κεφάλι, και δεν έχουμε έναν καλό τρόπο να το επαληθεύσουμε σε άλλο ζώο ή μη ζωικό είδος”, είπε ο Cheng στο Live Science. Ακόμη και η “γνώση” δεν έχει έναν συμφωνημένο ορισμό, είπε, αλλά “με την ευρύτερη έννοια, η γνώση είναι η επεξεργασία πληροφοριών – χρησιμοποιώντας πληροφορίες από τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένου του κόσμου μέσα σε έναν οργανισμό, για να κάνουμε πράγματα”.
Συμπεράσματα για τη Νοημοσύνη των Ζώων
Εάν η σκέψη είναι αυτή η ευρεία έννοια της γνώσης, τότε όλες οι μορφές ζωής σκέφτονται, είπε ο Cheng. Αυτό περιλαμβάνει ζώα όπως τα θαλάσσια σφουγγάρια και τα πλακόζωα, τα οποία επεξεργάζονται πληροφορίες σχετικά με το περιβάλλον τους για να διατηρηθούν στη ζωή. Αλλά όταν πρόκειται για “προηγμένη γνώση”, η οποία υπερβαίνει τη βασική μάθηση, ωστόσο, οι επιστήμονες δεν είναι σίγουροι αν τα ζώα χωρίς εγκέφαλο μπορούν να σκεφτούν, είπε ο Cheng.
Η βασική γνώση μπορεί να θεωρηθεί ως οποιαδήποτε αλλαγή στη συμπεριφορά που υπερβαίνει τα αντανακλαστικά, είπε ο Sprecher. Με αυτόν τον ορισμό, τα ζώα χωρίς εγκέφαλο κάνουν σαφώς επίδειξη γνώσης. “Ωστόσο, πιο προηγμένοι τύποι γνωστικών ικανοτήτων μπορεί να απαιτούν συνείδηση ή αυτογνωσία”, είπε.
Η Lotan επεσήμανε ότι τα κνιδόζωα (μια οικογένεια ζώων που περιλαμβάνει μέδουσες, θαλάσσιες ανεμώνες) και πολλά άλλα θαλάσσια ασπόνδυλα), τα οποία εξελίχθηκαν πριν από περισσότερα από 700 εκατομμύρια χρόνια, συνεχίζουν να ευδοκιμούν ενώ πολλά ζώα με εγκεφάλους έχουν εξαφανιστεί εδώ και καιρό.
“Αυτή η ανθεκτικότητα υποδηλώνει ότι διαθέτουν ένα μοναδικό προσαρμοστικό σύστημα που τους επιτρέπει να αντέχουν και να ευδοκιμούν μέσω ακραίων περιβαλλοντικών αλλαγών σε γεωλογικές χρονικές κλίμακες – παρά την έλλειψη εγκεφάλου”, είπε. Οι νευρώνες τους επιτρέπουν να αισθάνονται και να ερμηνεύουν το περιβάλλον τους, “ίσως αντιπροσωπεύοντας μια στοιχειώδη μορφή σκέψης”.
Συχνές Ερωτήσεις (FAQ)
- Μπορούν τα φυτά να σκεφτούν; Ενώ τα φυτά δεν έχουν εγκέφαλο ή νευρικό σύστημα όπως τα ζώα, μπορούν να επεξεργάζονται πληροφορίες και να αντιδρούν στο περιβάλλον τους, αν και με διαφορετικούς μηχανισμούς. Αυτό συχνά αναφέρεται ως “συμπεριφορά” των φυτών, αλλά όχι συλλογισμός με την ίδια την έννοια που το καταλαβαίνουμε στα ζώα.
- Ποια είναι η διαφορά μεταξύ “γνώσης” και “σκέψης”; Η “γνώση” είναι ένας ευρύτερος όρος που περιλαμβάνει την επεξεργασία πληροφοριών από το περιβάλλον. Η “σκέψη” συχνά υποδηλώνει πιο σύνθετες διαδικασίες όπως η αφηρημένη σκέψη και η αυτογνωσία.
- Είναι η “σκέψη” απαραίτητη για την επιβίωση; Όχι απαραίτητα. Βασικές μορφές ζωής, όπως τα βακτήρια, επιβιώνουν χωρίς κανένα νευρικό σύστημα, χρησιμοποιώντας απλούστερους μηχανισμούς για να αντιδράσουν στο περιβάλλον τους για την επιβίωσή τους.
Μήπως τα ζώα χωρίς εγκέφαλο έχουν απλώς μια διαφορετική μορφή επικοινωνίας και αντίλειψης του κόσμου γύρω τους;